Phê bình văn học khi tác phẩm là hàng hóa trong nền kinh tế thị trường

2 thoughts on “Phê bình văn học khi tác phẩm là hàng hóa trong nền kinh tế thị trường”

1. 

   Nguyễn Hồng Minh says:

   Bài viết rất hay. Vì tác giả đã lớn tuổi (nghỉ hưu) nên kính xin được gọi anh là anh, hoặc chỉ gọi là tác giả cho nó gần gũi khi viết nhận xét này ạ. Có gì mong anh bỏ qua.
   Tôi thiết nghĩ phần ý kiến của bài viết Quý báo hoặc tác giả nên gửi trực tiếp tới các cơ quan/con người/ban bệ liên quan và có, đang có các hoạt động thì thiết thực hơn và tôi nghĩ là đã làm rồi. Khi đăng như thế này tạo ra cơ hội cho chúng tôi và các bạn đọc có thể tiếp cận với đời sống phê bình, cập nhận thông tin ở một góc cạnh nào đó. Xin cảm ơn tác giả và Quý báo.
   Phần đầu của bài viết (từ đầu tới trước khi có các ký kiến góp ý) tác giả viết rất xúc tích, bao quát và có sự so sánh, đối chiếu chỉ ra tính tất yếu, tính tương tự nhau của những hiện tượng hoặc quá trình. Riêng câu “…có những thay đổi tận bề sâu và cả bề rộng” đã là một nội dung nếu khai thác phải rất nhọc công, cần tri thức, cần thời gian và kết quả có thể là một bài tiểu luận, một bài viết chính thống nào đó. Nó sâu như thế nào, nó rộng ra sao? Đã sâu bằng thế giới, khu vực hay chưa hay chỉ là sâu ngụy thôi? Đã rộng bao la bát ngát tới chân trời, và cái rộng đó là vi vu, là bất tận cho những nguồn cảm hứng, cho những sự tiếp nhận của người đọc, của xã hội mà chạm tới các yêu cầu của người ta hay chưa? Hay sâu ở đâu, rộng ở đâu còn người đọc, xã hội lại cần sâu ở chỗ khác, cần rộng ở chỗ khác. Tương lai sẽ sâu như thế nào nữa, rộng như thế nào nữa? Có lẽ thực tế đang chứng minh và bao nhiêu tác giả, những người làm về văn học đang lao động chăm chỉ để góp sức mình vào việc này. Hàng ngày nhiều tạp chí đưa ra, nhiều trang mạng đặt vấn đề, nhiều nhóm văn học uy tín đang dẫn giải, họ đều hướng tới các chủ đề, mà mỗi chủ đề ấy đều rất thức thời, mỗi chủ đề ấy chính là những độ sâu của thực tế trong lĩnh vực này, mà khai thác phát hiện ra độ sâu ấy là những cộng tác viên, là những người yêu thích, có chuyên, có không chuyên…nhưng ít các nhà phê bình. Xin lỗi tác giả khi đưa ra nhận định này. Một nhận định non nớt, và thiếu cơ sở, thiếu số liệu thống kê, thiếu cả tính xác thực. Bởi tôi biết trong số những cộng tác viên ấy có bao nhiêu là chuyên phê binh bao nhiêu là không, chắc sẽ có nhiều nhưng như tác giả đề cập thì lại phải “có vẻ như lúc này, lý lịch nhà văn không quan trọng bằng tác phẩm cụ thể” suy ra số liệu các nhà phê bình tham gia không quan trọng bằng chất lượng phê bình cụ thể, chất lượng khảo sát độ sâu rộng của thể của các chủ đề trong/trên các tạp chí, chuyên trang văn học.
   Từ đây có thể thấy, phê bình không nằm ngoài quy luật. Nó cũng sẽ có một lô-xắc-sông hình thái. Ngoài chuyên nghiệp, đào tạo bài bản còn sẽ như tác giả đề cập là lao động, là hành động, tức là có quá trình hoạt động văn hóa chứ không chỉ dạy làm văn hóa. Về nội dung thì rất đúng, và tác giả nói chí lý về chuyên môn ngành nghề và những sự đối mặt, thách thức. Nhưng tôi muốn nói về mặt khác. Tức là ngoài chuyên nghiệp thì hàng loạt không chuyên cũng tham gia vào, góp phần vào sự đa dạng của phê bình. Có thể là ngụy phê bình cũng được, nhưng ít nhất như nhận xét tôi đang viết đây cũng là một sự phản hồi nào đó góp ích vào môi trường chung, tạo ra các mắt xích tương tác hữu ích nào đó.
   Xã hội và đời sống đa dạng, dẫn tới văn chương cũng đa dạng, người đọc, người cảm thụ vì thế cũng đa dạng, mà phê bình thì lại không da dạng. Phê bình cứ ở trên cao cao mãi, tác phẩm vươn tới mãi không được, rồi lại vì sự đa dạng như biển trời số lượng mà phê bình bị mất phương hướng, không biết mình cần phê bình tác phẩm nào, bởi quá nhiều và bởi chẳng đề làm gì, tức nhụt trí. Không biết có tình trạng đó không mà nêu ra ở đây chỉ là nhận định.
   Tác giả nhận xét rất đúng trong môi trường đa dạng này ..”..chưa biết ai sẽ hơn ai giữa những nhà văn chuyên nghiệp và người viết để chơi”..văn là để chơi, cách chơi là như thế nào thôi. Có cách chơi theo loại thánh hiền, có cách chơi theo loại toàn dân sao lại phải “xoắn”. Phê bình cũng vậy không lẽ lại ngược dòng thời gian sống mãi với chỉ một cung bậc của thanh nhạc xưa. Dạ, nói ra đây chỉ để thấy vấn đề chứ không hề có yếu tố tiêu cực về bài viết của tác giả. Tác giả nói tiếp “…đường biên của văn chương cũng đang được mở rộng đến vô bờ” …chỉ là cảm giác thôi, tương lai còn bất ngờ. Thế thì tại sao phê bình lại không chạy kịp tới cái vô bờ kia? Nếu không đa dạng phê bình thì từ “tụt hậu” chúng ta lại sẽ bắt gặp trong chính lĩnh vực này. “Không dễ để phân biệt…tác phẩm văn học hay hình thức văn học” có phải nói như vậy là chấp nhận về sau hay không? Có phải xác quyết như thế là hụt hơi với cuộc đua đa dạng của văn chương hiện nay? Mở rộng ra là đời sống xã hội, là yêu cầu của người đọc, tác phẩm và tác giả hiện nay? Làm sao phát triển phê bình một cách đa dạng, kịp và đáp ứng nhu cầu mà tác giả đã khẳng định tác giả, tác phẩm, độc giả, xã hội đang “đói” xin lỗi tôi dùng từ này mà tác giả không dùng, tác giả nói đúng nhưng tôi lại không thích từ “có lẽ” của tác giả. Tại sao lại phải “xoắn” khi nói rằng “có lẽ đang mong đợi rất nhiều ở các nhà phê bình văn học” phải khẳng định là rất, rất, và rất rất chứ không phải là có lẽ, có thể, hình như, mông lung lắm ạ.
   Nói về xuất bản phẩm, và liên đới tới các nhà xuất bản, và mối quan hệ các “món hàng tiêu dùng” từ tác giả đã dùng, tác giả đưa ra các ví dụ sinh động về bom đạn, phê liệu, và một hoặc nhiều ý liên quan. Tôi thiết tưởng chỉ đọc một đoạn là đã đủ thỏa mãn với bản thân, bởi các ý tác giả đưa ra, các nhận xét chắc chắn và rộng mở. Nhưng có một điều này có lẽ tác giả không động tới, đó là sự thay đổi tư duy. Các nhà xuất bản phẩm, người làm về công tác này phải thay đổi tư duy hay sẽ phải sinh ra các nhà xuất bản khác để đáp ứng nhu cầu của xã hội, khác với các nhà xuất bản phẩm truyền thống. Tức là với cơn lốc gaiir trí, nhu cầu tự thể hiện …vân vân, chúng ta không thể dập cơn lốc, giảm cơn lốc đi mà phải thích ứng với cơn lốc ấy, tức là có thể (tôi đã lại dùng từ có thể ở đây), các nhà xuất bản phẩm đã thích ứng, nhưng vẫn chưa xuể. Bị gồng lên, với những gì không phải là truyền thống của mình, tức là không phân biệt được tác phẩm văn học hay chỉ có hình thức văn học, tới các nhà phê bình còn mơ màng thì các nhà biên tập làm sao phân biệt được! Và như thế sự thay đổi bị ép buộc, vỡ trận và tạo ra “khối lượng xuất bản phẩm rất lớn” “tràn ngập” như hiện nay. Tác giả giải thích và lý giải việc này bằng quy luật hàng hóa, và cách mua, cách ăn, cách bán, chung quy lại là tại thị trường. Mà tác giả chưa đi theo hướng như tôi đề cập ở trên là sẽ hình thành các nhà xuất bản gánh, tức gánh cho nhà xuất bản truyền thống, chuyên nghiệp kia phần trung bình, phần toàn dân, nhà kia chỉ chú tâm vào “cao quý” hàn lâm, hay là “Thánh hiền” như tác giả đã dùng những từ ấy.
   Tác giả nhắc tới văn chương hội nhập, chạy theo các hình thức cập nhật với thiên hạ mà chưa chú ý tới vốn liếng văn hóa…vân vân và vân vân. Tác giả nhận xét rất hay. Và riêng đoạn này nếu đề cập thì giống như câu nói ở trên thì cần thời gian, dẫn chứng, nghiên cứu và viết bài, tiểu luận hoặc bài tổng hợp từ đó chỉ ra được đâu là nguyên cớ, đâu là thách thức, đâu là cơ hội của việc hợp tác, mở rộng cánh cửa giao lưu, chan hòa, hội nhập với môi trường văn chương quốc tế. Đánh giá tình trạng văn hóa trong tác giả, tác phẩm hiện nay một cách cụ thể, nhìn thẳng nói trúng vào các vấn đề ấy để rồi tích lọc ra những dòng nhận xét này – rất hay và rất bổ ích. Để trở thành nhà văn rất khó khăn, trở thành nhà phê bình cũng vậy. Khó tương đương, khó so sánh lắm. Nhưng, bài viết đã đề cập hiện có cả một tập thể toàn dân là nhà văn, tức là viết cho vui, viết để chơi, và có khi chả biết ai hơn ai như tác giả đề cập ở trên. Nghĩa là, dấu hiệu đó là một tín hiệu vui, tín hiệu mừng, đá trên sân có rất nhiều người chơi, khó khăn càng nhiều thành công càng vinh quang. Lại quay ra quan trọng là cách chơi là như thế nào, cách hình thành hệ thống ra sao? Phê bình không thể nằm ngoài đứng nhìn văn học, đứng nhìn nhà văn bơi trong biển của mình được. Phê bình cũng phải đa dạng, cũng phải hóa thân mình thành số đông, ít nhất là tạo động lực để hình thành số đông, cũng để chơi đông và đủ đáp ứng nhu cầu giống như nhà văn ấy. Em nói vậy chỉ là ban vui, và những nhận định trao đổi với anh, với tác giả chứ không hề có ý cười cợt hay suy luận thiếu tích cực gì cả.
   Việc hoạt động văn hóa, như là của người viết, người sáng tác và người làm về phê bình, tác giả viết ngắn mà chính xác và thuyết phục. Sáng tác là việc của cảm hứng, tình cảm, khó kế hoạch là tác giả đã hiểu và đã sáng tác nên hiểu, và đã phê bình thì còn hiểu nhiều nhiều hơn nữa. Và việc của lý trí tác giả nói thuộc về phê bình. Thực ra là cả hai đều có hai phần, tất cả các mặt đời sống đều có hai phần ấy nhưng đối với anh này thì tình cảm tăng, anh kia lý trí giảm vậy thôi. Lý trí thì thường phải có căn cứ. Đó có phải là bệnh nghề nghiệp của phê bình, tức là phải chuẩn cứ, chứng minh chặt chẽ…vv và vân vân. Thế tại sao không thổi luồng gió mới vào phê bình để cân bằng bớt đi, để cảm xúc hóa từ đó cảm nhận được tác phẩm tốt hơn, tác giả tốt hơn, chứ giờ có vẽ lý trí quá mức. Tôi xin dùng lại từ “có lẽ” có vẻ của tác giả ở đây.
   Tôi rất nhỏ bé và nhỏ nhoi trong khi đặt bút viết (type máy bàn phím) các nhận xét này. Nhỏ không phải là nhỏ bé không có nghề, mà là nhỏ mọn trong các câu từ ở nhận xét này với một tác giả lớn, một một người có chuyên môn sâu và cao như anh. Và bởi các nhận xét của tôi nhỏ so với các cảm nhận của tác giả, các hiểu biết về các hoạt động của Hội nhà văn, và nhỏ so với những điều đoạn trên này dẫn dắt mở đường cho các góp ý phí sau của tác giả. Các ý kiến thì tôi không bàn, và không động tới bởi nó khá hay và tôi cảm thấy yêu mến tác giả nhưng không yêu mến thực tế. Xin có một vài ý kiến về bài viết như trên, nếu có gì kính mong anh và Quý báo bỏ qua. Trao đổi để tôi thấy rõ được mình chưa phải điều gì.
   Trân trọng,
   Nguyễn Hồng Minh.

   05/03/2020 at 09:55

   Trả lời
   • 

     Sài Gòn Văn Học says:

     Cảm ơn anh NHM!

     12/03/2020 at 10:52

     Trả lời