GS-TS Hoàng Xuân Sính có lần kể rằng, khi nghe Việt Nam đoạt giải cao trong các kỳ thi Olympic khu vực và quốc tế, nhiều nhà giáo dục Pháp ấn tượng. Nhưng khi biết cách “luyện gà” của ta để có giải thì họ… lắc đầu!
Ở Pháp, khi chọn học sinh đi tranh tài quốc tế, họ chỉ việc lấy ra những em có thành tích cao nhất trong kỳ thi tú tài, lập đội tuyển rồi gửi tham dự.
Mỹ làm khác chút so với Pháp, nhưng điểm chung là nói không với hành khúc luyện học sinh giỏi để đi thi. Nhiều trường học tại Mỹ rầm rộ đón một đội bóng chày của trường vì đoạt thành tích cao trong thi đấu, nhưng vinh danh học sinh giỏi có thể không được như thế.
Biến tướng
Thập niên 1960, 1970 của thế kỷ trước đã có cuộc thi chọn học sinh giỏi. Trường công là chủ đạo, tài liệu cứng là chủ yếu, nhiều thầy trò để tiếp cận được là rất khó khăn.
Thi chọn học sinh giỏi, khuyến khích giáo viên tự học, nâng cao tay nghề, giúp học sinh thêm cơ hội mở rộng, chuyên sâu kiến thức, kỹ năng; tạo cơ hội cho thầy trò các trường giao lưu, học hỏi; đẩy mạnh phong trào thi đua dạy tốt, học tốt; đáp ứng mục tiêu bồi dưỡng nhân tài cho địa phương, đất nước.
Học sinh đoạt giải tại kỳ thi chọn học sinh giỏi được hưởng điểm khuyến khích, tuyển thẳng vào đại học, có suất du học. Thầy cô có học sinh giỏi thì được khen thưởng, tăng lương trước thời hạn, xem xét cất nhắc, đề bạt, tạo thương hiệu để dạy thêm…
Trường có học sinh giỏi thì hiệu trưởng được vinh danh – bước cần thiết để vững vàng hoặc tiếp tục vị trí quản lý tốt hơn, cao hơn.
Thực trạng ấy khiến kỳ thi chọn học sinh giỏi mà sự cạnh tranh ngày càng khốc liệt, làm biến tướng mục đích ban đầu. Có người mua ắt có người bán, mà thi chọn học sinh giỏi không là ngoại lệ.
Điều đó làm tăng áp lực tiêu cực không chỉ đối với học sinh dự thi, thầy cô luyện thi mà cả đối với số đông thầy trò còn lại, với những trường học vốn học sinh đến trường đầy đủ, được lên lớp là phải đánh đổi bằng những cố gắng thầm lặng và miệt mài.
Trên hết là thành tích!
Vào dịp hè, đầu năm học là các trường xoay với tuyển chọn, thành lập đội tuyển, bồi dưỡng học sinh giỏi, tính toán tiền bạc. Tùy chất lượng thực tế của trường, phải tính toán miễn sao là có giải, môn nào cũng được, trên hết là thành tích!
Đến vòng quốc gia, chủ yếu thi thố giữa các trường chuyên, họa hoằn lắm mới có học sinh đoạt giải ở trường THPT không chuyên.
Cuộc thi cồng kềnh và rất tốn kém, nhiều khoản chi lấy từ ngân sách và linh hoạt (suy cho cùng vẫn là vận dụng ngân sách). Theo sát một số cơ sở giáo dục, sau những kỳ thi chọn học sinh giỏi, tôi thấy thầy cô chẳng mấy thay đổi về chuyên môn.
Từ khâu ra đề, coi, chấm, xét công nhận học sinh giỏi – dù có quy chế nhưng triển khai thực hiện còn những góc khuất mà chỉ người trong cuộc mới tận tường.
Chả thế mà, sau kỳ thi chọn học sinh giỏi quốc gia THPT, hơn 10 năm qua Bộ GD-ĐT không công bố đáp án, gần đây khi báo chí lên tiếng thì bộ mới thực hiện. Một kỳ thi nhiều quyền lực và đặc ân nhưng lại thiếu minh bạch làm cho kỳ thi chịu nhiều tai tiếng.
Đã đến lúc cải tiến
Bộ GD-ĐT cần tiến hành tổng kết, trên cơ sở đánh giá đầy đủ, khách quan, trung thực về kỳ thi chọn học sinh giỏi và học hỏi cách làm của các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới.
Thi chọn học sinh giỏi cho ai, vì ai?
Những lợi ích của kỳ thi này đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo là gì? Trong nền kinh tế tri thức, toàn cầu hóa, xã hội thông tin, thi chọn học sinh giỏi giúp gì cho dân, cho nước?
Vì lợi ích trăm năm nên cần bàn bạc cẩn trọng, thông tuệ, công tâm và dân chủ. Kỳ thi chọn học sinh giỏi không có lỗi, vấn đề là ở hình thức tổ chức, việc triển khai và những con người tham gia vận hành. Tuy muộn để thay đổi, nhưng đó là việc không thể không làm vì một nền giáo dục liêm chính, tiến bộ, nhân văn.
TS NGUYỄN HOÀNG CHƯƠNG
Báo Tuổi Trẻ 02.4.2022
