1.
Đầu thập niên bảy mươi thế kỷ trước, tôi đặt chân xuống bến xe Miền Đông thú thật lòng, tôi đâm ra hoảng khi Sài Gòn trước mắt tôi dân cư đông đúc, xe cộ chạy nườm nượp, đổ về các nẻo đường, tiếng còi xe kêu inh ỏi nghe đinh tai nhức óc. Phó xá nhộn nhịp, buôn bán sầm uất. Tất cả những thứ ấy đã cho tôi ấn tượng Sài gòn là thành phố đầy quyến rũ, nét đẹp tiềm ẩn.
Những bức ảnh chân dung đẹp mà tôi có được thể hiện đúng diện mạo một góc Sài Gòn xưa như đưa người xem vào một câu chuyện kể không đầu không đuôi nhưng đầy những cảm xúc, đã tạo nên nguồn cảm hứng trong từng góc độ nhịp sống được dàn dựng qua thời gian và không gian một cách tinh tế, không cần vẽ vời hoa lá, hay làm cho màu mè thêm mất hết thời gian
Tôi còn nhớ rất rõ, người Sài Gòn thường đi dạo chơi lòng vòng khu trung tâm, nhất là trên vĩa hè đường Lê Lợi, Nguyễn Huệ vào mỗi chiếu thứ bảy hay chủ nhật rất đông người trong không khí hào hứng. chợ Bến Thành vẫn là nơi đi mua sắm, người vô ra đông đúc là chuyện bình thường. Trên đường phố xe Vespa là loại xe chạy phổ biến nhất, xe mobylette, xe cady, xe xích lô và các loại ô tô xưa cũ, ngoài ra những cô thiếu nữ với những tà áo dài bay bay có nhiều màu sắc sáng, chói xen lẫn nhau. Sài gòn sặc sỡ trong lớp hào nhoáng bề ngoài với những con người có cuộc sống đầy đủ sung túc, còn những thành phần khác họ chìm đắm trong cuộc mưu sinh, tất bật với vòng xoáy cơm áo gạo tiền. Nói đến Sài Gòn thời đó giá cả đắt đỏ làm ảnh hưởng đến môi trường sống như tôi và những con người có thu nhập thấp, biết vậy nhưng tôi vẫn chọn Sài gòn là nơi đến để đi học và con đường tiến thân sau này là một giải pháp hữu hiệu. Như một động lực đã thúc đẩy tôi vào sự hình thành một tâm thế còn mang nặng những giáo điều trống rỗng mơ hồ, về một thế giới hão huyền hoàn toàn không có cơ sở thực tế, có phải thế không? Tôi hỏi như hỏi trong hư vô.
Sài Gòn của những năm bảy mấy, vẫn bình thản trong cuộc chiến tranh thần tốc, tôi đi làm, tôi đi học, tôi đi lang thang lếch thếch và hoà mình vào dòng người xuôi ngươc, không hề hay biết hay nghĩ đến lửa đạn chiến tranh là gì? Thờ ơ và vô cảm, một sự lạnh lùng đến khó hiểu, nhưng Sài gòn vẫn hào phóng, vẫn cưu mang, và mở lòng trong vòng tay độ lượng với tất cả mọi người, không phân biệt anh là ai đến từ đâu, mang một sứ mệnh nào cũng chẳng một ai quan tâm, chẳng một ai biết, mà biết để làm gì. Sài gòn vốn dĩ là vậy khắc khoải, hồn nhiên, vồ vập vào mối tương quan nhịp nhàng cho từng trái tim biết rung động, nhạy cảm giữa Sài gòn hoa lệ mang trong lòng phố nét đẹp tươi trẻ.
Một ngã tư hàng xanh, ngã năm chuồng chó, vòng xoay lăng cha cả….được đặt cho các nút giao thông nổi tiếng Sài gòn vốn dĩ xuất phát từ những biểu tượng một Sài gòn xưa. Tất cả đều được liệt kê một cách cẩn thận đã tạo nên một khoảng không gian và thời gian nhất định. Khi đi ngang qua hàng trăm con đường lớn nhỏ, chỉ có con đường Catinat ( nay là đường Đồng Khởi ) là một trong số rất ít những con đường kỳ cựu nhất. Nó hiện diện trước khi Pháp đánh chiếm Sài gòn và tầm quan trọng của nó trải dài từ thời pháp thuộc cho đến tận thời gian sau này.
Người ta yêu Sài Gòn vì những thứ rất đổi đời thường. Đó là những con hẻm nhỏ, những khu chung cư hàng chục năm tuổi đã ngã màu rêu xám xịt qua thời gian, khu cư xá đô thành, Sài gòn về đêm lung linh ánh đèn màu chớp sáng trên các quán bar, nhà hàng, các tiệm bán các đồ trang sức, khu vui chơi giải trí, hay đơn giản hơn là quán cà phê, còn rất nhiều thứ đọng lại qua thời gian nhưng không hình dung ra được trong những lúc cần nêu ra, tôi chỉ có một việc ghi chép lại khiến một ai đó muốn buông nhưng không nở, quên rồi lại níu giữ như người tình yêu thương từ bến bờ nào xa lắm. Một kẻ đơn độc tìm đến Sài gòn trong sự hỗn loạn về tinh thần, về cơn lốc nhân tình thế thái, về nhân sinh quan, về tầm nhìn và sự hiểu biết về con ngưoì. Sài gòn như thế nào dễ gần gũi không? Dù có thế nào đi nữa khi đã đến đây sớm muộn gỉ cũng bị lôi cuốn vào lớp hào nhoáng kim cổ, bởi trào lưu văn hoá nghệ thuật, trào lưu văn hoá ăn uống, những trào lưu và những vẻ đẹp mãi đi cùng năm tháng
Những lần tiếp theo đó tôi còn khám phá ra các nhà thờ, các ngôi chùa có một không gian yên tĩnh như chùa Ấn Quang, chùa Vĩnh Nghiêm…các nhà thờ như nhà thờ Đức Bà nằm bên toà nhà Bưu điện trung tâm thành phố là một gương mặt tiêu biểu của kiến trúc đô thị và là một điểm tham quan thu hút khách du lịch. Tôi đã từng đọc các trang sách viết về những nơi này, và những người Sài gòn nói về Sài gòn, tôi bị lôi cuốn bởi những câu chuyện huyện thoại xưa và biểu tượng thế nên có cảm giác như mình vừa quay lại một thời xa xưa và đang lắng nghe những câu chuyện cổ tích về những chứng tích còn lưu lại có giá trị đích thực được lưu truyền trong dân gian qua mọi thời đại, thoáng qua trong ngồn ngộn thời gian, tôi tưởng mình như đứng trên hồ Con rùa bí ẩn trong lòng Sài gòn. hồ Con rùa chỉ là cái tên gọi dân gian của một hồ phun nước nhân tạo nằm giữa nơi giao nhau của ba con đường Võ Văn Tần, Phạm ngọc Thạch và Trần Cao Vân, tạo thành một nút giao thông cùng mức kiểu vòng xoay.
2.
Mùi cà phê dắt tôi rão bước vào một con đường nhỏ trong cư xá đô thành. Là một khu cư xá cũng khá lâu đời ở Sài gòn, nhưng nhiều khi nói đến tên thì không một ai biết, mặc dù nó là cư xá hiếm hoi có một cái cổng và cái bảng hiệu to tướng gác trên cái cổng.
Thú vui tao nhã của những người dân khu này là mỗi buổi sáng ngồi uống cà phê và trải nghiệm mọi quan điểm về sự đời, về triết lý nhân sinh và vòng tuần hoàn của cuộc sống đến rồi đi trong vòng luẩn quẩn không bao giờ dứt.
Tôi tha thẩn lạc vào con hẻm nhỏ ngoằn ngoèo chạy lòng vòng quanh co, khi quay đầu xe trở ra tìm một con hẻm khác phải có sự hướng dẫn của cô bé đang ngồi bán tủ thuốc lá trước hiên nhà.
Thỉnh thoảng cũng có một vài người nào đó đi ngang qua chào tôi và hỏi con hẻm số nhà. Tôi lắc đầu mù tịt, họ xin lỗi rồi đi, rất lịch sự..
Tôi không còn nhớ thời gian đã trôi qua bao lâu. Khi dừng chân mọi cảnh vật chung quanh khu cư xá chìm trong không gian im ắng vốn có từ lâu nay. Tôi đang tích luỹ và vận dụng những sự hiểu biết mà mình đã từng đọc qua sách báo để có thể hiểu thêm về nguồn gốc và sự hình thành đối với tôi rất xa lạ. Nhưng chắc chắn là tôi đã rất may mắn vì định mệnh đã cho tôi một cơ hội để đến đây, một Sài gòn tươi đẹp. Dường như tất cả mọi việc đều phải trôi theo một dòng chảy hay một lộ trình, có lẽ bây giờ tôi mới bắt đầu hiểu nhưng lòng tôi lại tỏ ra lo sợ là phải chấp nhận một sự thật, lúc đó tôi còn rất trẻ, chỉ có hai mươi lăm tuổi đời, và tưởng rằng chỉ có mình mới quyết định được cuộc sống của đời mình mà thôi. Vì thế tôi không tin vào một ai nói đến tương lai, như sách tử vi, bói toán, đường chỉ tay, nói chung chung, rập khuôn vào một mô típ nhất định, tôi xét thấy không trúng trật vào đâu hết, tôi xếp những thứ đó vào loại xa xí phẩm không hơn không kém.
Đời tôi trong ngồn ngộn thời gian sống ở Sài gòn là một sự giao thông hỗn loạn của xe hơi, xe bus, xe gắn máy, nói chung là các phương tiện đi lại, tuy vậy trên đường phố không thiếu những người đàn bà quang gánh trên vai, chiếc nón lá trên đầu và nụ cười hiền hậu thường nở trên môi.
Tôi trở lại con đường Nguyễn Huệ nơi thường bày bán đồ cổ cũng như những bức tranh sơn dầu, tôi chỉ đi lướt qua chứ mua thì không bao giờ mua, vì giá cả quá đắt. Tuy vậy tôi vẫn mong góp một phần nhỏ giúp người yêu nghệ thuật cảm nhận cuộc sống quá khứ của Sài gòn này với nét vẽ và cái nhìn của người hoạ sĩ về một giai đoạn sáng tác, còn để lại ít nhiều ngẫm nghĩ về một thời trên mảnh đất Sài gòn, đầy những biến động và nghịch lý nhưng đã xây dựng được không khí sáng tác nghệ thuật sôi động, đầy những cá tính
Nhiều người du khách như Tây ba lô, Mỹ, Hàn, Nhật đang đứng chụp hình, một vài con người khác đứng tham khảo cẩm nang du lịch để tìm địa chỉ đến đó. Thế nào họ cũng tìm ra được nhiều điều thú vị đẹp như những bức tranh, nên họ không mấy ngần ngại đi bộ tà tà dù con đường đến đó có xa bao nhiêu cũng không sao, chẳng hề hấn gì đôi chân cũng như sự mỏi mệt nếu có, miễn sao cuộc viếng thăm các di tích đạt được mục đích như mong muốn.
Những vẻ đẹp tiềm ẩn ở Sài Gòn còn nằm ở những góc phố, những tụ điểm vui chơi giải trí, những ngôi chùa cổ lâu đời, nơi có những cụ già ngồi ngẫm nghĩ một nước đi cờ tướng dưới bóng một tàn cây cổ thụ hay dưới mái hiên trước một ngôi nhà nhỏ nào đó.
Hơn ba trăm năm hình thành và phát triển trải qua bao cuộc thăng trầm, nhiều kiến trúc của Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn xưa nay vẫn giữ được ít nhiều nét đẹp cũ, có những vẻ đẹp mãi mãi đi cùng năm tháng, cũng có cái đổi thay đến ngỡ ngàng.
Vào năm bảy mươi lăm một biến cố lớn xảy ra, mọi thứ đã thay đổi, có người đi ra nước ngoài sinh sống, có người ở lại quê hương với chùm khế ngọt, với con diều biếc…
Sài Gòn chỉ còn là cái tên gọi đầy thân thương của người phương Nam.
3.
Gần hai mươi năm trời, từ ngày tôi về lại quê quán, mang trong lòng một mối hoài nghi về thân phận trong cuộc sinh tử đời người, tôi tỏ ra đơn độc về mối tương quan không đầu không đuôi trong cuộc sống đời thường, từ những ngày làm nông, làm rừng, làm mành trúc và cuối cùng là làm nhựa…tưởng đâu cuộc sống sáng sủa thêm ra, nhưng vẫn không được toàn tâm toàn ý.
Vào năm chin mươi hai tôi khăn gói vào lại Sài gòn để tìm kế sinh nhai. Sài Gòn đón nhận vào thành phố những người con từ khắp phương xa đất nước về đây học tập, làm việc, tiếp cận với nền văn minh nhân loại.
Sự ồn ào, cảnh đường xe tấp nập, cảnh ùn tắc giao thông, sáng cũng như chiều xảy ra như cơm bữa làm cho những con người mới đến nhập cư làm ăn cảm thấy ngột ngạt, bực bội. Rồi qua thời gian chịu đựng họ cũng quen dần và hoà mình vào cái ồn ào của thành phố.
Hiếm có thành phố nào có mật độ dân cư “ khủng “ như Sài Gòn. Trong gần mười triệu người nhập cư ở thành phố, không ít người là dân từ các tỉnh thành khác trong cả nước ùn ùn kéo về sinh sống. Tất cả hình như đều bị cuốn hút vào vòng xoáy cơm áo gạo tiền, chủ yếu là kinh doanh buôn bán ở các chợ, kinh doanh bất động sản, và các mặt hàng chủ lực khác…..cũng có người thăng hoa giàu có, cũng có người ngã ngựa trên đường đời dầy may rủi….Thành phố dân cư đông nên môi trường sống ảnh hưởng bụi khói, ồn ào, náo nhiệt làm cho không khí ô nhiễm trầm trọng chưa khắc phục được.
Thỉnh thoảng có một vài anh bạn thân quen đi uống cà phê cùng tôi họ thường hỏi:
– Mày sống lâu năm ở Sài Gòn trước năm bảy lăm và sau
năm bảy lăm là thành phố, thế thì ở thành phố có món ăn đặc sản nào không?
Thật ra tôi không mấy quan tâm đến các món ăn, nên không biết chính xác, lâu rồi tôi chỉ nghe lóm được, không biết nói ra có trúng trật gì không?
– Hình như bánh bao đặc chất của người miền Nam (Sài Gòn sản xuất) còn loại bánh bao nữa là của người Hoa ở Chợ Lớn. Chỉ biết vậy thôi, khác nhau như thế nào, dở ngon như thế nào, có bao giờ ăn đâu mà biết.
Mấy anh bạn tôi ngồi im lặng, mắt ngó vào khoảng không trước mặt.
– Sài Gòn không có đặc sản, mà chỉ có một thứ đặc sản
không thể đem đi, không thể đem trao tặng….nhưng lại là thứ đặc sản gợi nhớ không thể nào quên: chẳng hạn như ăn vặt, thưởng thức những món ăn trên các vĩa hè, hay trong một con hẻm nào đó, chỉ có những người biết thông thạo các món ăn ngon, rồi truyền miệng với nhau
Thế là mấy anh bạn tôi biết, những món ăn hiện giờ ở thành phố là những món ăn đặc sản phổ biến nhất, từ các vùng miền khác nhau mang đến Sài Gòn để kinh doanh thực phẩm ăn uống góp phần vào văn hoá ăn uống như: Mì quảng, nem nướng, cơm gà [Quảng Nam] bò mía, nước lèo [Sóc Trăng], bún bò, bánh bèo [Thừa thiên Huế]… Đó là những món ăn được ưa chuộng. hiện nay.
Nói đến Sài Gòn xưa, đối với giới trẻ sinh sau năm bảy mươi lăm, là sự tò mò, thích tìm tòi, dò hỏi để biết bất cứ điều gì. Sài Gòn [nay là Thành phố Hồ Chí Minh] vốn trước đây được mang danh là “Hòn ngọc Viễn Đông” với những hình ảnh sầm uất năng động và hối hả. Thời gian dài mấy mươi năm trôi qua. Sài gòn khoát lên bộ mặt mới trong lòng thành phố.
Đây cũng là lần đầu tiên giới trẻ Sài gòn nghe đến danh xưng và phần nào cảm nhận được những mô hình tái tạo lại cuộc sống hết ý nghĩa của nó. Sài Gòn “Hòn ngọc Viễn Đông“ Danh xưng có lẽ muốn vừa nói đến thực chất tươi đẹp và thịnh vượng của Sài Gòn, cũng vừa mang tính chất tượng trưng lẫn định hướng vào sự phát triển.
4.
Trên những con đường quen thuộc ngày xưa cách đây gần hai mươi năm, giờ đây tôi đã nhận ra được phương hướng làm ăn, vì sự xuất hiện của những ngôi chợ đầu mối đầy tiềm năng phục vụ. Trước sau gì cũng phải vô chợ cho biết, đâu phải đi mua hàng mới vô. Thế là tôi đi vào dạo qua dạo lại các sạp hàng, hỏi han một vài người buôn bán để tìm hiểu, tạo thêm cái động lực ban đầu. Tôi mới biết ngôi chợ này toàn là những người bán mới, bảng hiệu mới, các vách ngăn sạp cũng mới được sơn phết lại.
Người ta bảo chợ là nơi phản ảnh chân thực nhất về cuộc sống. Vì thế, muốn biết sự thay đổi chân thực nhất về nhịp sống Sài gòn, hãy tìm đến chợ để buôn bán làm ăn, không còn con đường nào khác để làm cứu cánh. Đó là mục đích cuối cùng tôi chọn Sài gòn là cửa ngõ vô ra tiếp cận với thị trường buôn bán với bên ngoài. Dù ngày nay những siêu thị, trung tâm thương mại mọc lên như nấm thì văn hoá đi chợ truyền thống vẫn còn tồn tại về lâu về dài.
Thành phố giờ đây phần đông là dân nhập cư các nơi đổ về, nên cuộc sống mỗi ngày mỗi thêm phứt tạp, kéo theo tệ nạn xã hội, người buôn gánh bán bưng nhan nhản trên đường phố, cảnh ùn tắc giao thông xảy ra hằng giờ ở các tụ điểm đèn đỏ đèn xanh, nhất là vào buổi sáng và buổi chiều chưa khắc phục được.
Những đứa trẻ trong cuộc mưu sinh đi qua các quán ăn uống ở vĩa hè, quán cà phê, nói chung ở trên đường phố chỗ nào cũng có luôn bị chúng quấy rầy.
– Chú ơi mua giùm con tờ vé số, cô ơi mua giùm cho con
ổ bánh mì, ông ơi con đánh mới đôi giày cho ông nghe….
Giọng mời gọi trong trẻo của các em xen giữa âm thanh xô bồ, náo nhiệt của phố thị, vào những ngày hè này người ta dễ dàng bắt gặp những đôi chân nhỏ nhắn, gầy guộc lê bước qua từng hang cùng ngõ hẹp.
Đi qua một quãng đời dài quá lâu, ít ra cũng gần hai mươi năm sống ở quê nhà. Hôm nay quay trở lại Sài gòn, tôi cần có một nơi cần phải đến, phải tìm lại ngôi nhà cổ xưa nằm trong một con hẻm đường Võ Duy Nguy – Phú Nhuận [nay là đường Phan Đình Phùng] tôi còn nhớ rất rõ phía trước ngôi nhà có cây vú sữa già cổi, gốc sần sùi, tàn lá sum suê che khuất mái ngói màu gạch đã úa màu nâu sẫm cũ mèm. Đó là nhà bà cụ bảy mươi lăm tuổi, chủ nhà trọ tôi ở. Bà cụ đó sống rất tình cảm và có lòng bao dung. Tôi có ý định đến thăm lâu rồi , nhưng hôm nay mới đi được, không hy vọng gì bà còn sống. Tôi đứng nhìn chung quanh sự yên tĩnh ở đây vẫn thế, chỉ khác là cây vú sữa không còn nữa, nhà cửa xây mới khang trang hơn…Ở góc sân cô thiếu nữ đang chơi đùa với một cô bé khoảng bốn tuổi, có lẽ là con cô ấy. Đôi mắt cô ấy mở to nhìn tôi chằm chằm
– Xin lỗi, cô là con bà cụ nhà này. Hồi tôi ở bà cụ có nói bà
có hai cô con gái còn ở ngoài quê.
Cô ta nhìn tôi ngơ ngác
– Không phải, sau bảy lăm bà cụ đó dọn nhà về quê ở
Quảng Trị, nghe đâu bà cụ đó về quê một thời gian cũng chết rồi. Ngôi nhà này em mua lại lâu rồi.
Cô thiếu nữ có vẻ tò mò
– Anh là gì của bà cụ? Ở nước ngoài mới về hả?
– Không, tôi hồi xưa đi học ở trọ ngôi nhà này, chỉ ghé
thăm bà cụ thôi.
Tôi đứng chơi một lúc, rồi chào cô thiếu nữ ra về.
Sau bảy lăm tôi rời Sài Gòn, tôi vẫn tin chắc đời mình không có ngày trở lại Sài Gòn lần nào nữa, gần hai mươi năm qua đã thấm bụi đường sương khói ở quê nhà, cũng đủ để cho tôi ngẩng cao đầu bước tới, chọn Sài Gòn làm quê quán thứ hai trong đời. Hôm nay dang chân đứng giữa mênh mông trời đất, trong cái ánh nắng chiều vàng nhạt rơi vung vãi trên khắp các nẻo đường, có thể đó là lời cảm ơn rất chân thật. Sài Gòn đã cưu mang tôi sinh sống làm ăn suốt mấy mươi năm qua, vượt qua những thăng trầm và những hiểm hoa dịch bệnh gây nguy hại sâu sắc đến cuộc sống đời người.
Qua không gian và thời gian trong lúc này đây tôi cảm nhận là lời cảm ơn muộn màng của tôi thế nào cũng được lắng nghe một cách nghiêm túc.
Dù trên trời cao vời vợi không có hồi âm, và cũng chẳng có mạng internet kết nối.
VŨ KHẮC TĨNH
